Pitutur luhur ing kasussatran

Pitutur luhur ing kasussatran

Anakku ngger, aja pijer nangis

yen isih nangis merga ngapa ta

tak kudange suk yen gedhe

bekti mring rama ibu

tansah eling kalawan Gusti

Dadia wong utama

Kanhti watak luhur

Migunani mring sasama

Muga-muga antuk nugrahaning Gusti

Santosa jiwa raga

(Dhandhanggula: Dinding S)

Tembang Dhandhanggula ing dhuwur minangka tuladha sawijining cara kanggo nglipur bocah. Tembang mau uga ngemu pangajab lan donga marang Gusti Kang Akarya Jagad kareben anak dadi wong kang utama.Tumrap wong tuwa, pangajab lan gegayuhan marang anak tembe besuke dadia becik. Tegese, becik watake, luhur budine lan migunani tumrap sapadha-padha sarta ngabekti mring wong tuwa lan Gusti Kang Murbeng Dumadi. Pangajabe wong tuwa sing mituturi mau, satemah dadi piwulang kang katulis ana kasusastran. Apamaneh sing mituturi wong kang utama kayata pujangga apadene raja. Kanthi mangkono pitutur luhur tumrap anak mau bisa ditedhakturunake marang anak putu sarta para kawulane.Anak minangka titipane Gusti Kang Murba Wasesa Urip, mula kudu tansah dijaga lan diupakara kanthi temen-temen. Kanthi mangkono wong tuwa kudu bisa nggulawenthah anake supaya dadi becik. Panggulawenthah anak diwiwiti nalika isih ing guwa garbaning ibu, ing embanan nganti tumekane dewasa. Sawijing tuladha laku nggulawenthah anak, wong tuwa menehi pitutur kang becik.Ana ing kasusastran Jawa akeh serat-serat piwulang kang isine pitutur luhur dadi wong utama apadene nggulawenthah anak. Piwulang mau kayata Serat Wulang Sunu, Serat Wulang Putra, Wulang Putri, Wedhatama, Darmawasita, Wulangreh lan sapanunggalane. Kabeh pitutur mau yen dijupuk dudutane dening sing maca utawa sing krungu ora liya kareben duwe watak lan patrap kang becik, ing satemah dadi wong utama.Watak kang utama rupa luhuring budi, welas asih, lembah manah, lila marang kabecikan, ora duwe watak drengki, srei lan dahwen. Wondene patrap sing becik kudu tansah ngati-ati, gemi, nastiti, taberi, duwe suba sita, andhap asor, ora nerak wewaler lan paugeraning urip, ora kagetan lan ora gumunan. Mula kanthi mangkono pitutur kanggo anak pancen wigati banget, jalaran anak mau kang bakal mbacutake tedhak turun lan jeneng trah sabanjure.Pitutur luhur sing kaya diandharke mau becik kanggo nggulawenthah utawa piwulang marang anak. Ananging kang ora kena dilirwakake lan luwih utama tumrap sing mituturi kudu duwe sipat-sipat kang utama. Wong tuwa kudu bisa asung tuladha sadurunge mituturi anake.TuladhaAwit pitutur luhur mau kudu ana sing nggandhengake utawa nyambungke antarane sing nganggit kalawan sing maca utawa krungu. Tegese nggandhengke, menehi pituduh lan teges marang pitutur luhur mau kareben dingerteni kalawan anak utawa muride. Dene sing nggandhengke utawa nyambungke mau ora liya wong tuwane apadene gurune. Marga wong tuwa utawa guru kang saben dina sesrawungan karo anak.Mula sapisan maneh, wong tuwa kang duwe sipat kang utama bisa kanggo tuladha anake. Awit manawa ora bisa dadi kanggo tuladha wong tuwa mau ora dadi sepuh sing tegese tuwa ananging mung dadi sepah, sing tegese ampas sing wis ilang wosing saripati kawruhing urip bebrayan ing ngalam donya. Dadi wong tuwa tegese dadi guru, sing bisa digugu lan ditiru dening bocah. Ora sing diplesetake dadi wagu lan kuru. Amarga wong tuwa sing ora bisa digugu lan ditiru wis mesthi ora dipercaya anak. Ilang pangaribawane marang anak. Perbawa sing njalari diajeni anak, ora marga diwedeni, ananging kang diajeni amarga wong tuwa uga nresnani marang anak.Saliyane kuwi wong tuwa sing nggulawenthah anak, ing serat-serat piwulang mau kudu duwe sipat cacah telu yakuwi jati, rasa lan karsa. Jati tegese wong tuwa kudu ngerti lan duwe sipat sejatining pamomong. Sipate sang pamomong tansah ngayomi lan ngayemi sing dimong. Ing kabudayan Jawa tuladha kang duwe jatining pamomong ora liya Semar. Wong tuwa minangka pamomong mesthine uga paring pituduh dalan urip marang kabecikan. Wong tuwa ora nggugu karepe dhewe, ananging tansah paring kawigaten marang sing dadi kabutuhane anak.Rasa tegese kudu duwe rasa pangrasa tresna, welas asih marang sapadha-padha, mligine marang anak. Rasa kang mangkono ndadekake anak rumangsa tansah kinasihan dening wong tuwa. Wong tuwa nora gampang nyrengeni anak manawa gawe kaluputan. Amarga wong tuwa sing kerep nyrengeni anak, jer kaya mangkono anak dadi ora wedi lan kosok baline malah dadi wani mring wong tuwa.Karsa tegese duwe kekarepan tumindak kang becik. Tindak-tanduk ln muna-muni kudu dijaga sing becik. Ora seneng samubarang guneman kang ala, apadene nyatur wong liya. Amarga apa sing digunemake lan dilakoni bakal tansah digatekake lan sabanjure ditiru dening anake.Saliyane kuwi wong tuwo kudu njumbuhake antarane guneman kalawan sing dilakoni. Wong tuwa kang mangkono tegese wis jumbuh sipat lair kalawan batine. Apa wae sing diwulangake tansah dadi kabecikan tumrap anak utawa muride, lumebere marang wong liya.Mula wong tuwa kudu nuhoni guneman sing becik, uga luwih becik dilakoni kanthi temen temen, ora mung lair ananging tumus nganti tumeka batin. Wong tuwa kang mangkono apa sing digunem mesthi digatekake anak. Karsa uga ngemu teges wong tuwa kudu tansah njurung manawa anake duwe gegayuhan kang becik, kaya dene unen-unen anak polah bapa kepradah.Mula pancen bener apa sing diandharake Ki Hajar Dewantara lumantar sesanti pitutur luhur ing ngarsa sung tuladha, ing madya mangun karsa, tut wuri handayani. -

Kapethik saking FSSR UNS, guru les basa Jawa

Gunungan

SEMAR - chief of gods

Punakawan

MAMAYU HAYUNING BAWANA

Memayu hayuning bawana, mengandung banyak pengertian dari setiap pandangan dan juga pemikiran setiap orang . Dalam pengertian sederhana adalah menyempurnakan/mempercantik indahnya dunia dan jagad dimana manusia berpijak dan menghirup udaranya, bumi dimana langit memayungi setiap manusia, semesta alam dengan segala isinya.Masih banyak pengertian dari setiap orientasi yang berbeda juga. Maksud dari menyempurnakan indahnya/cantiknya dunia antara lain menyempurnakan tata nilai kehidupan. Banyak cara demi menyempurnakan tata nilai dari kehidupan manusia, baik sosial budaya maupun relijius.
Berikut adalah pengejawantahan Hamemayu hayuning bawana secara filosofi jawa
TEMBUNG “amemayu” iku tembung andhahan sing asale saka tembung lingga “hayu” sing sok kelangan h-ne dadi “ayu”. Tembung andhahan “amemayu” iku ater-atere (h)a- lan swara irungbunyi sengau kang digandhengake karo tembung dwilingga hayu-hayuutawa ayu-ayu dadi “amahayu-hayu” sing diringkes dadi “amamayu”.Ater-ater (h)a- kuwi uga asring ilang mung kari swara irunge bae, dene vokal a sing ana tengah ngalami disimilasi dadi e (pepet), mula banjur dari memayu. Tembung kang proses pangribage padha karo amemayu utawa memayu yaiku amemangun utawa memangun.
“Amemayu” iku tembung kriya sing tegese ngupadaya supaya tansah “ayu”. Dadi, “memayu hayuning bawana” iku tumindak utawa tandang gawe sing tundhone bisa gawe raharjaning donya. Bebuden kang becik utawa bebuden kang luhur, iku ya mung bebuden kang dadi sumbering tumindak kang tumuju marang karahayon.
Ana sing kagungan pamanggih menawa “memayu hayuning bawana” iku sesanti kang mokal lan angel cak-cakane. Lha wong lagi “memayu hayuning kulawarga” utawa “memayu hayuning bebrayan” bae ora gampang, kok arep “memayu hayuning bawana” utawa hayuning jagad!
Memayu hayuning bawana iku ora ateges memayu hayuning masyarakat ing saindhenging donya. Kulawarga, masyarakat sadesa, sakecamatan utawa kelompok masyarakat tinamtu, iku uga mujudake peranganing bawana. Dadi, leladi kanggo bebrayan, aweh pambiyantu tumrap fakir-miskin, nindakake jejibahan kanthi becik saengga murakabi tumrap bebrayan, kabeh mau klebu memayu hayuning bawana. Pemimpin kang tansah asung tuladha kang becik, ora korupsi, lan gedhe lelabuhane kanggo rakyat, iku wis jeneng memayu hayuning bawana.
Bawana, jagad, bumi, rat, iku pancen amba, nanging wilayah kang klebu peranganing bawana iku uga klebu bawana. Pancen, kanthi tembung-tembung mau surasane banjur kaya digedhek-gedhekake. Ing pewayangan, Janaka iku digelari “lelananging jagat”. Para raja ing Tanah Jawa jejuluke nganggo tembung-tembung sing maknane padha karo jagat, upamane: Hamengku Buwana, Paku Buwana, Amangkurat, Paku Alam. Para pangeran para manggalaning praja uga ora keri. Ana kang asmane Mangku Bumi, Pakuningrat, Prabuningrat, Kuncaraningrat, lan sapanunggalane. Jagat bae ana jagat gedhe lan jagat cilik. Senajan cilik, nanging ya diarani jagat.
Ayu, hayu, rahayu, raharja, iku kang diudi dening sok sapaa yang ngugemi sesanti “memayu kayuning bawana”. Tembung-tembung mau tegese becik, aman, slamet, lan “sejahtera”. Tembung “rahayu” dicamborake karo “wilujeng” dadi “rahayu wilujeng”. Ing pamedhar sabda sing nganggo basa Jawa krama, panutuping atur adate dikantheni pangajab “mugi rahayu wilujeng ingkang pinanggih”.
Priyayi Jawa yen padha bage-binage yen nganggo basa krama adate mangkene:
- “Sami sugeng rawuhipun?”+ “Angsal pangestu panjenengan, wilujeng.”
Dene yen nganggo basa ngoko mangkene:
- “Rak ya padha slamet ta Le?”+ “Iya Ma, aku, mantumu, dalah putumu, oleh pangestumu padha slamet kabeh.”
Keslametan, karahayon, iku wigati banget mungguhing manungsa. Sesanti “memayu hayuning bawana” iku mujudake pangudi lan pangajab marang karahayon. Karahayon mau kudu tansah diudi murih luwih sumebar lan saya murakabi. Sakabehing tindak lan tandang gawe kang becik, kang murakabi tumraping bebrayan, iku klebu memayu hayuning bawana.
Sifat lan tindak tanduke manungsa iku ana kang tansah gawe kapitunaning bebrayan; ana sing ora gawe pitunaning masyarakat ning ya ora nguntungake bebrayan; ana sing ora ngrugekake masyarakat malah gawe rahayu lan sejahteraning bebrayan. Ya sifat lan pakarti sing keri dhewe iki kang klebu memayu hayuning bawana.
Memayu hayuning bawana iku tumrap wong siji lan sijine ora padha. Kabeh mau gumantung marang kekuatan, kemampuan, keikhlasan, sarta kalungguhane dhewe-dhewe. Sing padha nglungguhi kursi pimpinan duwe kalodhangan lan jejibahan kang akeh kanggo amemayu hayuning bawana. Sing kalungguhane endhek bisa nindakake sesanti mau samurwat karo kalungguhan lan kekuwatanne. Manawa sesanti mau diugemi lan ditindakake wiwit para narapraja, wakil rakyat, PNS lan liya-liyane nganti pimpinan tingkat desa, mbokmenawa cita-cita supaya masyarakat Indonesia maju sarta adil makmur, bisa enggal kaleksanan.